BİZANS DÖNEMİ AHŞAP ALETLER

Bu yazılar  izin alınmaksızın bir başka yayın organında yayınlanamaz, çoğaltılamaz ve kaynak gösterilmeden kullanılamaz. 

Metro ve Marmaray projeleri kapsamında yapılmakta olan, Yenikapı istasyonuna yönelik arkeolojik kazılar, İstanbul Arkeoloji Müzeleri adına yaklaşık 700 kişilik uzman bir ekiple tarafımdan yürütülmektedir. Bu kazılar sırasında, yaklaşık 1400 adet 42 cins ahşap eser ortaya çıkarılmıştır. Bu eserlerin henüz ahşap cinsleri tam olarak ortaya çıkarılmamış olup  İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi ile bu yönde çalışmalara başlanması amacı ile gerekli yasal izinlerin alınması için işlemler başlatılmıştır.

Ahşap araç ve gereçlerin yapımı ile ilgili Bizans dönemine ait imalat ve teknik bilgilere tam olarak sahip değiliz. Özellikle kaşık, tarak vb. gibi.bu malzemelerin yapım geleneklerinin, günümüzde Anadolu’da halen varlığını devam ettirip,ettirmediğini, araştırmak için kısa sürede geniş bir araştırma yapmak için bir çok kent, ilçe ve köyü ziyaret ettim.

Batı Karadeniz yöresinde bazı yerlerde el ile ağaç işçiliğinin halen devam ettiğini gördüm. Amasra’da yaşayan Hasan YAĞLI’nın son çekici ustası olduğunu ve halen elinde el tornası bulunduğunu tespit ettim. Hallaç aletine benzeyen aygıtın bol ipinin torna edilecek ahşaba sarılarak bir kütük üzerinde uçları sivriltilmiş iki demir parçası arasına sıkıştırılıp bu kütüğün kullanıcı tarafına yerleştirilen bir kalasın ayakla üstüne basılıp diğer ayakla kütük çekilerek destek verilmekte ve tornayı oluşturan kavisli sopa bir elle çekilerek ahşaba şekil verilmektedir(Resim 1). Bu aletle halen imalat yapılmamaktadır. Ancak 23 Nisan şenliklerinde tören alayı içinde bir kamyon üzerinde geçilerek halka tanıtılmaktadır.

Resim 1.

Kaşık imalatı, muhtemelen Bizans ve Osmanlı dönemlerinden devam eden gelenekle ve  benzer özellikte elle Adapazarı Taraklı ilçesinin Albarlar köyünde yapılmaktadır. Köy evlerinin dışında yaklaşık 2×2 m boyutlarında kulübelerde özellikle kış gecelerinde,iki veya üç kişilik bir ekiple, bu imalat yapılmaktadır. Kulübenin içinde bir odun sobası ve yerde minderler bulunmaktadır. İki kişi, bu minderlere oturarak çalışmaktadır. Önlerinde dörtgen formlu dayanma kütükleri bulunmaktadır. Herhangi bir ağacın dal veya gövdesi kaşık uzunluğunda,önceden kesilerek hazırlanmıştır. Bu ağaç yapılacak kaşık ebatlarına uygun olarak düz ağızlı bir keserle dilimlenir. Bu parçalar yine keserle düz bir kaşık formuna getirilir. Daha sonra kaşığın ağız kısmının iç tarafı ucu konkav şekil verilmiş keser yardımı ile oyulur. Uzun bir sopanın ucuna takılmış orak benzeri kavisli kısa bıçaklarla kaşık içi, dışı ve sapı tam olarak şekillendirilir. Son olarak zımparalanarak kaşık imalatı bitirilir.

Günümüze yakın tarihlere kadar kullanılan ve bit tarağı olarak tabir edilen iki taraflı ahşap taraklar halen makine ile imal edilmektedir. Özellikle Bizans dönemine ait olan elimizdeki ahşap tarakların el ile nasıl yapıldığının tespiti için yine Anadolu’da araştırma yaptım. Bu araştırmaların sonunda Kahramanmaraş ilinde Halil GÜZELÇİFTÇİ adlı bir ustanın elle şimşir tarak imalatı yaptığını öğrendim. Kendisi 81 yaşında olup 1971 yılından itibaren elle tarak imalatını bırakıp yaptırdığı özel makine ile tarak imalatı yaptığını söyledi. Elinde bulunan bu imalat için yapılmış özel aletleri bize gösterdi. Dörtgen formlu büyük bazalt bir taşın ortasına açılan dörtgen formlu bir delik içine yerleştirilen ahşabın üst kısmında bulunan yarık içine tarağın ilk formu olan dikdörtgen formlu şimşir levha konulmaktadır. Bu levha, kaplama testeresi özelliklerine sahip ince dişli ve ince cidarlı gövdeli ve diş boylarını ayarlamak üzere testere gövdesi üzerine yerleştirilmiş ince uzun bir lama parçası ile ayarlanarak kesilmektedir. Üstte kullanılan lama tarağın ayna kısmını geçmeyecek düzgün kesişi sağlamaktadır. Kesim sonucu dişler açıldıktan sonra önce törpü sonra zımpara ile fazlalıklar tesviye edilip imalat bitirilmektedir .( res. 2)

Resim 2. 

Kazı çalışmaları sırasında ortaya çıkarılan çeşitli büyüklüklerde ahşap kemani matkaplar, özellikle gemi yapım ve onarımlarında kullanılmakta idi. Gövde üzerinde yivlere sarılan yay şeklinde ağaç üzerindeki kol ipin, sopanın hareketi ile dönerek üstten bastırılmak sureti ile alttaki delikte bulunan demir ucun ahşabı delmesi sağlanıyordu. Silindirik ağaç dallarından kesilen makara dillerinin ortasındaki delikler de muhtemelen bu matkaplar vasıtası ile deliniyordu.

Ahşap el işçiliğinin ülkemizde halen devam edip etmediği ile yapılan araştırmalar sonucunda Amasra’da Hasan Yağlı adlı kişinin el tornası kullandığı,ancak halen makine ile imalata devam ettiği, Adapazarı Taraklı ilçesi Albarlar köyünde kaşık imalatının devam ettiği, Kahramanmaraş’ta elle tarak imali yapan Halil Güzelçifti’nin 1971’den bugüne imalatı makinası ile yaptığı saptanmıştır. Özellikle kaşık üretiminin Anadolu’nun bazı yörelerinde halen devam ettiği,araştırmalar sonucu tespit edilmiştir.

Kazılar sırasında elde edilen ahşap buluntuların büyük çoğunluğu Bizans dönemine aittir. Ancak alanda bulunan bostan kuyuları içinde Osmanlı dönemine ait kaşık, tarak v.b. gibi ahşap eserler bulunmuştur. Ahşap eserler arasında 251 adet çeşitli makara ve dili, 362 adet tarak, 112 adet yelken, 56 adet tabak ve diğer mutfak eşyası ile 63 adet kaşık dikkat çeker.

Kazı alanının güney kısmında bulunan ahşap çıpa kazının en ilginç buluntularındandır. Kullanım dönemleri muhtemelen M.Ö. 5-6 yy. a ait olabilir. Olasılıkla Marmara denizi ortalarında batan bir gemiden dalgalarla sürüklenerek gelmiş olmalıdır. Metro kazı alanının kuzey batı köşesinde bulunan çipo (çıpa kolu) muhtemelen M.Ö. 4 yy. dan sonraya ait olmalıdır. Ahşap çiponun içindeki yuvalara yerleştirilen kurşun kasetler daha sonraki araştırmalarda olasılıkla ilginç sonuçlar verecektir.

Ahşap buluntuların özellikle 1. Bölge tabir edilen doğu alanının ortasında ve güneye doğru bulunmuş olduğu, ahşap malzemenin uzun süre deniz yüzeyinde kalıp battığı sanılmaktadır. Dalgalar tarafından karaya doğru sürüklenmiş olmasaydı ahşap malzemeye yoğun olarak kuzeyde tesadüf edecektik. Eser türüne göre yapılan incelemede ahşap tarakların (-)0.5-(-)1.5 m kot aralığında yoğun görülmesi, makaraların ise (-)3-(-)4.5 m seviyesine yayılmış olması daha geniş ve hafif malzemenin daha sığa yavaş yavaş battığını göstermektedir.(res.3)

İlk defa bu kadar yoğun olarak bulunan ahşap eserler üzerinde yapılan inceleme sonuçlarını, yapım teknikleri, ağaç cinsleri ve eser türleri hakkında yeterli bilgilere ulaşılmasını kaynak azlığı ve zamanın kısa olması engellemiştir.  İleride bu konuda yapılacak çalışmaların geniş olarak yayınlanması planlanmaktadır.

Resim 3.

TARAK

Bizans

Ahşap

h:10.3 cm

Gen: 4.6 cm

YKM.07.5435

Tarağın bir ucu çok kalın ve seyrek dişli olup diğer tarafı ince ve sık dişlidir. Ayna kısmı (tutma yeri) geniş dörtgen formlu olup kenarları çizgi bezemelidir. Aynanın ortasında iki büyük konsantrik daire bezeme vardır. Tarağın kalın dişli tarafı saç tokası olarakta kullanılmış olabilir.

Dişlerin bir kısmı ile yan tarafı kırık ve noksandır.

TARAK

Bizans

Ahşap

h:11.8 cm

Gen: 7cm

MRY.07.5106

Tarağın bir yanı ince ve çok sık dişlidir. Diğer kısmı ise kalınca dişlidir. Ayna kısmı dikdörtgen formlu olup kenarları bezemelidir. Aynanın orta kısmında +HPXKXгIX “Heraklos’un sağlığı” yazıtı yer alır (İst. Arkeoloji Müzesi epigrafı F. Demirkök tarafından okunmuştur.).

Ortadan ikiye kırık olup dişlerin bir kısmı kırık ve noksandır.

AĞIRŞAK

Bizans

Ahşap

h:1.2 cm

Ç: 3.7 cm

Delik S:0.8 mm

YKM.08.6422

Yarı kürevi formlu olup ortası döndürme çubuğunun geçmesi için deliklidir. Deliğin etrafında konsantrik daire bezeme vardır. Çevresi hafif dışa doğru çıkıntılıdır.

Üzerinde hafif kopuklar vardır.

DOKUMA TARAĞI

Bizans

Ahşap

h:11.5 cm

Gen: 8 cm

YKM.05.535

Dörtgen formlu tokaçlanmasının ucu kısa ve küt dişlidir. Gövdenin yanından yukarı doğru uzunca bir sopa vardır. Tokaçlanmanın üstünde kuş gözü bezemeler görülür. Sap üzerinde 4 sıra çizgi bezemeler üçerli grup halinde aralıklı olarak sıralanır. Bezeme arsında є harfi görülür.

 Gövde kısmının yanında ve dişlerde kırık ve noksan görülür.

KAŞIK

Bizans

Ahşap

Uz:23.9 cm

Kal: 3 cm

Aya En Boy:5,2×10,3 cm

MRY.07.5905

Kaşığın gövde kısmı derin olup sap gövde geçişi dikdörtgen prizması şeklinde olup üzerinde üç adet kansantrik daire bezeme vardır. Kaşığın ucuna doğru boğumlu ve bombeli bir kısmı vardır. Uç kısmı sivridir.

Tümdür.

KAŞIK

Bizans

Ahşap

Uz:12 cm

Gövde: 8.5×4 cm

MRY.06.3484

Uzun çukur gövdeli, gövde sap geçişinde boynuz şeklinde çıkıntılı bezemesi vardır. Sap kısa geniş olup yarım daire formludur. Sap üzerinde monogram vardır.

Gövdesi kırık ve iki parçadır.

TIKAÇ

Bizans

Ahşap

Uz:8.5 cm

R: 2.6 cm

YKM.07.5307

Ortası dairevi formlu olan gövdenin her iki tarafına uzanan uca doğru sivrilen iki ucu vardır. Üstü topuzlu olan üst kısmının alt tarafında ip geçme deliği vardır. Bu ip tıkacı su veya şarap tulumunun boyun kısmına bağlanması ile düşmesini önler. Diğer ucu tulumun ağzını kapatır. Orta kısmı çekip çıkarmak için dairevi form verilmiştir.

Tümdür.

TABAK

Bizans

Ahşap

h:4.5 cm

Gen: 4.8 cm

YKM.06.6450

Dışa dönük ağızlı, düz ağız kenarlı dibe doğru daralan yayvan gövdeli yüksekçe kaide diplidir.

Ağız kenarında kırık ve noksan vardır. Ayrıca çatlaklar görülür.

TOKMAK

Bizans

Ahşap

Uz:22.2 cm

h: 4,5 cm

MRY.06.3624

Düzgün olmayan dörtgen prizması gövdelidir. Sap deliği ve sap ortadadır. Ön yüzünde direkli bir gemi grafiti vardır. Muhtemelen kalafatçı tokmağı olarak kullanılmıştır.

Sapın bir kısmı kırık ve eksiktir.

MATKAP

Bizans

Ahşap

Gövde h:21,4 cm

             R:8.7 cm

Metal Uç Uz: 23.4 cm

YKM.08.6477

Silindirik gövdelidir. Üst kısmındaki çıkıntılı matkabın delme sırasında bastırılmasını sağlamaktadır. Ortadaki yivli kısım buraya dolan ipin dönmesi ile hareketi sağlamaktadır. Alttaki deliğe geçen uca doğru sivrilen demir uç delme işlemini gerçekleştirir.

Kısmi kırık, noksan ve ezilmeler vardır.

KUTU

Bizans 6 yy.

Ahşap+Bronz

En:8,4 cm

Boy:20,4 cm

h:3,9 cm

MRY 08.9000

Dikdörtgen prizması formludur. Üstünde sürgülü kapağı vardır. Sürgülü kapağı tutan bronz kilitleme kolu kutunun kısa kenarındadır. Kapak üzerinde sürgüyü itme tutamağı çıkıntılı olup bunun alt tarafında kapak üstünde bir yapı betiminin üstü kuş gözü bezemelerle süslenmiştir. Sürgülü kapağın altında iki levhadan oluşan ikinci bir kapak vardır. Kapağın içine açılmış iki dairesel yuvaya bronz terazi kefeleri ile ince uzun oyuk yuvalara ise terazi kolları yerleştirilmiştir. Teraziye ait üç adet bronz dirhem,kutu içinde özel yerleri olmasına rağmen, burada bulunmuştur. Bu kapağın alt kısmında dirhemlerin boyutunda üç adet yuvarlak çıkıntı vardır.Bu çıkıntılar altta bulunan dirhem yuvalarının,üstünü kapatmaktadır.

Kutunun iç kısmı ortadan ikiye bölünmüş olup bölmenin üstünde dirhemlerin, konduğu üç adet 1,4-1,5 cm çaplarında dairesel formlu yuvalar vardır. İki bölmeyi kapatan bronz pimli olduğu kalıntısından anlaşılan iki ince dörtgen formlu kapak  bulunmaktadır.Her iki tarafta ki bölmelere muhtemelen tartılacak hassas maddelereait parçalar konulmakta idi.Bunlar altın,kimyasal veya eczacılıkla ilgili olması ihtimal dahilindedir.

Kutu yüzeyinde aşınma vardır. Bronz bölümler yoğun korozyonludur.

KUTU KAPAĞI

Bizans

Ahşap

EN:8.3 cm

Boy: 18.7 cm

MRY.07.5103

Sürgülü bir kutuya ait bir kapaktır. Dikdörtgen formlu olup sürmek için kullanılan kısmı yukarıya doğru çıkıntılı bir bölme ile ayrılmıştır. Bu kısım enine oyulmuş ve oyuklara farklı cinsten açık renkli ağaç yerleştirilerek bezeme yapılmıştır. Bu kısmın bir yanında dikine dairesel bezemeler ile diğer yanında ×ApıC harfleri yine dikey olarak yerleştirilmiştir. Konik kısmının kenarları tek çizgi ile çerçevelenmiş olup ortada haç bezeme vardır.

Tümdür.

MÜHÜR

Bizans

Ahşap

Üst Çap:2.3 cm

Alt Çap:3.1 cm

h:6.8 cm

MRY.07.5912

Damganın olduğu bölüm silindirik olup baskı yüzeyinde iki haç işareti ile 3 sıra alt alta harfler yer alır. Tutamak yerinin üstünde boydan boya çizgilerle haç oluşturulmuştur.

Mühür kısmının kenarları kırık ve noksandır.

SAP

Bizans

Ahşap

h:7.2 cm

R: 2.3 cm

MRY.5544

Sapın gövdesi silindirik olup arka kısmı bombelidir. Bir aletin uç kısmındaki yuvaya geçirmek için tasarlanmıştır. Sap gövdesi arkadan öne doğru aralıklı yivlerle üç bölüme ayrılmıştır. Üstteki bölümde …….. altta …… harflerinden oluşan bir yazıt görülür. En altta sırlı haç motiferi vardır.

Tümdür. Yer yer aşınmıştır.

MAKARA DİLİ

Bizans

Ahşap

R:4.5 cm

Delik R:1.7 cm

h:1.6 cm

MRY.07.4892

Dairevi formludur. Yan tarafına ipin dönmesi için oyuk açılmıştır. Makara pimine geçeceği merkezdeki delik geniştir.

Tümdür.

PALANGA

Bizans

Ahşap

Uz:49,5 cm

Gen: 19 cm

H:12,5 cm

MRY 07.8548

Hareketli makara sistemi üç makara dilinden oluşmaktadır. Makara dilleri uç kısmı oval dikdörtgen prizması formlu ahşabın içine açılan delikler içine b,r tanesi üstte diğer ikisi yan yana alt kısma yerleştirilmiştir. Alttaki makara dilleri arasında bir delik vardır.

Üzerinde ufak kırık ve noksanlar mevcuttur.

ÇIPA

MÖ. 5-6(?)

Ahşap

Boy:2.21 m

Kol açıklığı:63 cm

Kalınlık:14 cm

MRY'08 – 8938

Muhtemelen iki parçadan oluşan çapanın bir yanıdır. Üstte ve ortada açılmış olan girintilerin karşılığı olan diğer kısım bu parçaya eklendiğinde çapa gövdesi üzerinde iki delik oluşuyordu. Alttaki deliğe taş veya ahşap çipo (kol) oturuyordu. Üstteki deliğe ise halat bağlanıyordu. Çıpanın alt kısmında bulunan kavela ve diğerleri çıpanın birleşmesini sağlıyordu. Çıpanın ağır kısmının ucunda olasılıkla bronz başlıklar vardı.

Yer yer aşınmıştır.

ÇAPA KOLU (ÇİPO)

Bizans?

Ahşap+Kurşun

Uz:2.2 cm

Kal: 8.6 cm

Kurşun Külçeler:30×3×2 cm

YKM.08.6894

İki ana parçadan oluşan dar ahşap latadır. Dar yüze açılan dört adet yuvaya kurşun ağırlıklar kaset biçiminde yerleştirilmiştir. Üstten birer demir çivi ile tutturulmuştur. Kurşun ağırlıklar çapanın batmasını sağlamaktadır. Çapanın bir ucunda dörtgen bir delik bulunmaktadır. Bu delikten geçen halat kolu muhtemelen çapaya bağlanıyordu.

Yedi parça halinde kırıktır.

YELKEN TOKASI

Bizans

Ahşap

Uz:12 cm

Baş Çapları.3.6×4.4 cm

Sarma Yeri: 1.7 cm

MRY.06.1650

Konik gövdeli sopanın uç kısımları dairesel formludur. İp sarma yerinin her iki tarafında yivli bezeme vardır. Yelken ip ve halatlarının bu sopaya sarılarak gerilmesi ve çarmıha takılarak sabitlenmesi için kullanılıyordu.

Tümdür.

ISKARMOZ ve YUVASI

Bizans

Ahşap

Iskarmoz YKM.06.1873

h:12.3 cm   R:2.4 cm

Iskarmoz Yuvası MRY.07.6812

Iskarmoz küreğin takıldığı ve kürek çekerken güç alınan silindirik gövdeli ucu teknede bulunan ıskarmoz yuvasına geçmesi için yontulmuştur.

Iskarmoz yuvası dikdörtgen prizması formlu olup her iki yanda uca doğru şevli şekilde yontulmuş ve bombeli bir biçim verilmiştir. Ortada ıskarmoz sopasının geçmesi için deliği vardır. Uç kısımlarına çakılan ikişer demir çivi ile tekneye tutturulmuştur.

Tümdürler.

OYUNCAK GEMİ

Bizans

Ahşap

Gen: 7.1

Uz:17.2 cm

h:6.9 cm

MRY.08.9060

Ahşap parçasına tekne formu verilmek üzere testere kesilmiştir. Bu kesime ait izler kıç kısmında görülmektedir. İç kısmı çok kaba şekilde oyulmuş bazı yerleri oymaya yardımcı olması için yakılmıştır. Baş altı bölmesi kısmen yapılmıştır. Baş bodoslama belirgin olup, çekmek veya yüzdürmek için uca doğru ip deliği açılmıştır. Altı düzdür.

Yan kısımları kırık, kısmen noksandır.

YKM	MRY
Tarak               5435	Tarak 5106
Ağırsak           6422	Kaşık 5905
Dokuma tarağı 535	Kaşık 3484
Tıkaç 5307	Tokmak 3623
Tabak 6450	Kutu          fiş
Matkap 6477	Kutu kapağı 5103
Çapa kolu 6894	Mühür 5912
Iskarmoz 1873	Sap 5544
	Makara dili 4892
	Palanga 8548   fiş
	Çapa                  fiş
	Yelken tokası 1650
	Iskarmoz yuvası 6812
	Oyuncak gemi 9060 KAYNAKÇA 1.      Koprowski, Paul. “Combs of the Beni-Amur.” African Arts, Vol. 9, No. 3 (Apr., 1976), sf. 40-92. UCLA James S. Coleman African Studies Center 2.      Palma, Ricardo L. “Ancient Head Lice on a Wooden Comb from Antinoe, Egypt.” The Journal of Egyptian Archaeology, Vol. 77, (1991), sf. 194-194. Egypt Exploration Society 3.      Antiri, Janet Adwoa. “Akan Combs.” African Arts, Vol. 8, No. 1 (Autumn, 1974), sf. 32-35. UCLA James S. Coleman African Studies Center 4.      Collings, H. D. “A Malayan Comb.” Man, Vol. 50, (Jun., 1950), pp. 84-84. Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. 5.      Göker ve Bozkurt, Y. Ve A.Y. “Orman Ürünlerinden Faydalanma Ders Kitabı” Orman Fakültesi Yayınları, İ.Ü. Yayın No: 2854, O.f. Yayın No: 297 (1997), sf. 1-6. İstanbul Üniversitesi 6.   Turgay,T. “Ahşap Taraklar” Collection, Temmuz, Ağustos,Eylül, (2003), sf. 60-63 7.   Baker, H. S. “Furniture In The Ancient World” Great Britain (1966), Sf. 293-310, The Connoisseur, London 8.   Hurley, M. “Wooden Artifacts From The Excavation Of The Medieval City Of Cork” Bar, (1982), Sf. 129, 301-311, Oxford 9.   Greenhill Ve Morrison, B. Ve J. “The Archaelogy Of Boats And Ships” Conway Maritime Press 10.        “Sauvé Des Eaux” Arc-Nucle Art (2007) 11.       “Gün Işığında İstanbul’un 8000 Yılı” Vehbi Koç Vakfı (2007)